چکیده:

 تاثیر رسانه در دنیای امروز، بررسی وضع کودک و حقوق او در برابر رسانه امری جذاب و در عین حال بس مهم و حیاتی است. علاقه‌ی‌ مفرط کودکان به رسانه، علی‌الخصوص رسانه‌های نمایش‌آنلاین، سکوهای بازی و تاثیرپذیری سریع آنان در کنار گوشه‌گیری، انزوا، خمودگی و حس‌پوچی، آسیب‌های رفتاری، فرهنگی و شخصیتی، خیال‌پردازی، پرخاشگری و تنش‌زایی، افت تحصیلی، کاهش مطالعه و مضرات‌جسمی اعم از حرکتی، ارتوپدیک و بینایی از مهمترین نگرانی‌هایی است که نیاز به مطالعه در حوزه‌های مختلف از جمله علوم اجتماعی و تربیتی، ارتباطات و حقوق، احساس می‌شود. نیز برای رفع نگرانی‌های مرتبط با این حوزه نیازمند تدوین برنامه‌های حمایتی، تدوین ضوابط و مقررات حقوقی، همچنین نظام نامه‌های اخلاق حرفه‌ای ضروری است. در پایان پیشنهاد تاسیس “شورای تخصصی کودک و رسانه” با حضور صاحبان نظر و بصر و موثران این حوزه را به قانونگذار ارائه می‌کند.

ﻣﻘﺪﻣﻪ

ﺗﺤﻮﻻت ﺳﺮﯾﻊ چند دهه اﺧﯿﺮ سبب ﺗﻮﺟﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺟوامع ﺑﯿﻦالمللی ﺑﻪ ﺣﻘﻮق کودک و ﺗﺼﻮﯾﺐ اﺳﻨﺎد، ﺳﺎز و کارﻫﺎی ﻣﻮﺛﺮ ﺑﺮ ﺣﻤﺎﯾﺖ و ارﺗﻘﺎی ﺣﻘﻮق کودک شده است (1). در همین راستا “شورای حقوق بشر” از بدو تاسیس، در کنار پرداختن به موضوعات حقوق بشر، همواره نشست‌ها و جلساتی را نیز در خصوص حقوق کودک برگزار کرده است، که حاصل آن تشکیل سازمان یونیسف و پیمان‌نامه جهانی حقوق کودک (مصوب 20 نوامبر 1989 برابر با 29 آبان 1368) است. اما مشکل اساسی آنجاست که کلیه روندهای حمایتی و حقوق کودکان بستگی به تمایلات سیاسی دولت‌ها و میزان پاسخگویی آنها به جامعه مدنی (چه در داخل کشور و چه جامعه جهانی) دارد. همچنین بسیاری از دولت‌ها ضمن حمایت کلامی از حقوق کودکان، خطوط قرمزی دارند که به منزله سدی محکم و غیرقابل عبور در مسیر توسعه‌ی حقوق کودکان به صورت مانع، قرار گرفته است. برخی دولتها، علی‌رغم تایید پیمان نامه جهانی حقوق کودک، بصورت داخلی سندی نیز برای حقوق کودک تدوین کرده‌اند بطور نمونه در ایران مصوبه «سند ملی حقوق کودک و نوجوان» که در جلسه ۸۰۶ مورخ 21/1/1397 شورای عالی انقلاب فرهنگی و بنا به پیشنهاد مورخ 4/11/1393 شورای فرهنگی و اجتماعی زنان و خانواده، به تصویب رسیده است. همچنین دولت جمهوری اسلامی ایران اسفندماه ۱۳۷۲ با «قانون اجازه الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به کنوانسیون حقوق کودک» و با تصویب مجلس شورای اسلامی و تأیید شورای نگهبان رسماً این کنوانسیون را پذیرفت؛ مشروط برآن که مفاد آن، هر مورد و هر زمان در تقابل و تعارض با قوانین داخلی و موازین اسلامی باشد (یا قرار گیرد) از طرف دولت جمهوری اسلامی ایران ملغی گردد. در 16 اسفند 1396 هم محمد سلطانی‌فر معاونت وقت مطبوعاتی و اطلاع رسانی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در حضور مدیران معاونت مطبوعاتی و کارشناسان حقوقی خبر از تشکیل “شورای سیاستگذاری حقوق کودک” داد.(2)

اهمیت حقوق کودکان

یکسان نبودن توانایی کودکان در احقاق حقوق خود در قیاس با بزرگسالان (3)، نرسیدن کودک به سن بلوغ جسمی و فکری و به تبع آن نداشتن توان جسمی و روحی لازم و کافی برای مقابله با خطرات، همچنین حق مراجعه مستقل به مراجع قانونی، برای دادخواهی، نداشتن توان تحلیل کافی برای انتخاب محصول و محتوای مناسب و موارد اینچنینی، کودکان را کاملا وابسته به بزرگسالان برای احقاق حقوق خود و انتفاع از آن می‌کند، به طور سنتی خانواده بهترین مامن رشد و نموفکری و جسمی کودکان در کنار والدین است، به این موضوع در کنوانسون حقوق کودک نیز اشاره شده است.

رسانه و کودکان

پیدایش، رشد و تغییر سرسام‌آور رسانه‌های امروزی و تغییرات و تحولات شگرف ایجاد شده در مفهوم سنتی رسانه و ارتباطات، انقلابی در شیوه زندگی و ارتباطات ما بوجود آورده است. فرهنگ، اقتصاد، سیاست، سرگرمی، ارتباطات مدنی و حتی حقوقی نیز به تبع دچار تحولات بنیادین شده‌اند، مفاهیمی چون مرزهای جغرافیایی و فرهنگی، حاکمیت ملی و همچنین جغرافیای عقیدتی کمرنگ شده‌اند، مالکیت رسانه به معنای سنتی آن از میان رفته است و همگان تنها با استفاده از تلفن همراه و به مدد شبکه‌های اجتماعی می‌توانند صاحب رسانه‌ای پرمخاطب باشند. امروزه کنترل و نظارت بر رسانه‌ها (به مفهوم سنتی آن) به تدریج مفهوم خود را از دست داده و مالکین رسانه می‌توانند پیام مورد نظر خود را به سرعت و سادگی ظرف چند ثانیه به گوشه و کنار جهان مخابره کنند، رسانه‌های جدید، مفاهیمی چون فاصله مکانی و زمانی را نیز درنوردیده‌اند و مانعی برای انتقال پیام مورد نظرشان به جهان احساس نمی‌کنند. بعبارتی رسانه‌های نو پشتوانه اندیشه و نظم نوین جهانی و مدعیان پر سر و صدای مدیریت و تئوری پردازی آن هستند لذا درصدد ایجاد انحصار رسانه‌ای جریان اطلاعات هستند تا بتوانند این جریان پر قدرت و اثر را کاملا تحت کنترل محسوس خود نگه دارند و با تکیه بر آن به فرهنگ سازی و هدایت افکار عمومی بپردازند.

ارتباط بین کودک و رسانه‌ها دوسویه، مستمر و موثر است یعنی هم کودکان از جدی‌ترین و مهمترین علاقه‌مندان رسانه به شمار می‌آیند و هم رسانه‌ها و مالکین آنها تمایل زیادی به سرمایه‌گذاری برای تولید برنامه‌های مختص کودکان و نوجوانان دارند. مقتضیات زندگی در عصر دیجیتال نیز زمینه را برای ایجاد تعامل موثر بین کودک و رسانه فراهم کرده است، زیرا کودکان و نوجوانان فرصت و علاقه و شرایط بهتر و بیشتری برای استفاده از تولیدات رسانه‌ای دارند طرفه آنکه به مقتضیات سن، میزان تاثیرپذیری آنها از رسانه بسیار بیشتر از بزرگسالان است، همین امر بزرگترین دلیل سرمایه‌گذاری هنگفت بنگاههای بزرگ رسانه‌ای در حوزه کودک و نوجوان به شمار می‌رود. آنان از این طریق مدیران و شهروندان آینده‌ی جوامع مختلف را آنگونه که می‌خواهند می‌سازند.

آثار منفی رسانه بر کودکان

ویلبرشرام در بخشی از کتاب تلویزیون در زندگی کودکان ما (۱۹۶۱) با همکاری جک لاین و ادوین پارکر که شاگردان او بودند، به تحقیق با موضوع خشونت تلویزیونی و تأثیرات آن بر کودکان ایالت استنفورد می‌پردازد:

در ﻛﻨﺎر ﻫﻤﻪ آﺛﺎر و ﻛﺎرﻛﺮدﻫﺎی ﻣﺜﺒﺖ رﺳﺎﻧﻪﻫﺎ در پرورش و رﺷﺪ شخصیت کودک، ﺟﺎﻣﻌﻪ پذﻳﺮی و آﻣﻮزش داﺋﻢ ﻫﻤﻪ‌ﺟﺎﻧﺒﻪ و ﻣﻮازی، نگرانی‌هایی ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ وﺟﻮد دارد. بخشی از اﻳﻦ نگرانی‌ها را میﺗﻮان ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ ﺑﻴﺎن ﻛﺮد:

ﺗﻀﻌﻴﻒ ارﺗﺒﺎط روحی و ﻋﺎطفی کودک ﺑﺎ واﻟﺪﻳﻦ و دیگر اﻋﻀﺎی ﺧﺎﻧﻮاده:

ﺟﺬاﺑﻴﺖ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎی رﺳﺎﻧﻪﻫﺎ (ﺧﺼﻮﺻﺎ از ﻧﻮع سمعی و بصری) ﻣﻮﺟﺐ دلبستگی و وابستگی ﺷﺪﻳﺪ کودک ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺷﺪه و از ﻣﻴﺰان ارﺗﺒﺎط و ﺻﻤﻴﻤﺖ رواﺑﻂ ﺣﻀﻮری کودکان ﺑﺎ اﻋﻀﺎی ﺧﺎﻧﻮاده می‌کاهد. ﻛﻮدﻛﺎن ﺑﻪ ﻣﻴﺰانی ﻛﻪ ﺑﺮای ارﺗﺒﺎط رﺳﺎﻧﻪای وﻗﺖ و ﻋﻼﻗﻪ اﺧﺘﺼﺎص می‌دهند از ارﺗﺒﺎﻃﺎت اﻧﺴﺎنی و خانوادگی ﻣﺤﺮوم میﺷﻮﻧﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﺰاﻳﺎی آﻣﻮزشﻫﺎی چهره‌به‌چهره و ﺷﻔﺎهی را از دﺳﺖ می‌دﻫﻨﺪ.

انزواگزینی و خیالپردازی:

کاهش مراوده و تعامل با همسالان در اثر اکتفا به سرگرمی‌ها و بازیها و تفریحات رسانه‌ای بالاخص تفریحات رایانه‌ای منجر به محرومیت از مهارتهای برقراری ارتباطات انسانی و تعامل با گروههای هم سن شده و به مرور گوشه گیری را به عنوان خصلت رفتاری به کودک تحمیل می‌کند.

کازنو نیز در کتاب جامعه شناسی وسایل ارتباط جمعی به آفات و نگرانی‌های رسانه‌های نوین می‌پردازد و تاثیرات سوئی چون افت تحصیلی، انفعال و الگوپذیری نامناسب، پرخاشگری و تنش‌زایی، کاهش نرخ مطالعه و ارتباطات نوشتاری را از عوامل استفاده از رسانه‌های امروزی بیان می‌کند.

تدوین برنامه حمایتی

بی‌تردید همچنان که نمی‌توان از کارکرد و اثرات مثبت رسانه چشم پوشید به همان میزان نیز نمی‌توان کودک را با مخاطرات و نگرانی‌های بیان شده در فضای مجازی تنها و بدون نظارت گذاشت، بلکه باید به فکر ایجاد سازوکاری بود تا ضمن پذیرش حضور رسانه و فضای مجازی در بطن زندگی امروزی ضمن بهره‌مندی کودکان از امکانات و مزایای آن، پاسخ مناسبی برای دغدغه و نگرانی‌های صحیح آن نیز فراهم نماید. برای رسیدن به نتیجه مناسب در کنار پایبندی به قوانین وضع شده بین المللی نیازمند تدوین برنامه‌های حمایتی، وضع قوانین و اجرای قاطعانه آن در سطح ملی هستیم. برای هرچه پربارتر شدن این برنامه‌ها و قوانین حضور متخصصین حوزه کودک اعم از کارشناسان تربیتی، تولیدکنندگان و تهیه‌کنندگان محتوای کودک، روانشناسان کودک، متخصصان سواد رسانه‌ای در یک شورا به منظور تدوین برنامه جامع حمایتی، تهیه نظام نامه اخلاق حرفه‌ای، تقویت نظارت عمومی و تعامل با نهادهای غیردولتی ضروری بنظر می‌رسد، به همین منظور پیشنهاد می‌شود شورایی تخصصی ذیل مراجع قانون‌گذاری در حوزه پخش زنده، فیلم و سریال و بازیهای آنلاین (6)، و با حضور متخصصان حوزه‌های روانشناسی کودک، جامعه شناسی، علوم ارتباطات، علوم تربیتی، حقوق، تولیدکنندگان و تهیه‌کنندگان حوزه کودک، رسانه‌های این حوزه  و سایر رشته‌های مرتبط و نمایندگان حقوقی قانون گذار، تشکیل گردد تا ضمن بهره‌مندی از اصول و دانش جهانی، نسبت به تدوین برنامه جامع حمایتی اقدام گردد.

منابع و توضیحات

• کنوانسیون حقوق کودک (شهریور 1369)، پروتکل حقوق کودک در خصوص فروش و هرزه نگاری و روسپیگری کودک (دیماه 1380) پروتکل اختیاری کنوانسیون حقوق کودک در خصوص شرکت کودکان در درگیریهای مسلحانه (بهمن 1380)

شایان ذکر است از میان تمام کشورهای دنیا صرفا دو کشور آمریکا و سومالی به کنوانسیون حقوق کودک نپیوسته اند.

• https://press.farhang.gov.ir/fa/news/print/335379
• در اعلامیه ژنو مربوط به حقوق کودک مصوب 26 سپتامبر 1924 جامعه ملل به این موضوع اولین بار پرداخته شده است.
• تلویزیون در زندگی کودکان ما (۱۹۶۱) – ویلبر شرام.
• جامعه‌شناسی وسایل ارتباط جمعی – ژان کازنو.
• در زمان نوشتن این مقاله قانون گذاری در حوزه فیلم و سریال و پخش زنده به صدا و سیما و در حوزه بازی و رسانه به وازرت فرهنگ و ارشاد واگذار شده بود.