شهر فرنگ ویدئو در ایران

پادشاه شیفته

سفر مظفرالدین‌شاه قاجار در سال ۱۲۷۹ شمسی به فرانسه و اشتیاق بی‌وصف او به تماشای کارناوال‌های فرانسوی، دلیلی شد که دستور خرید سینماتوگراف و ثبت تصاویر متحرک این کارناوال‌ها را به میرزا ابراهیم خان صحاف‌باشی بدهد. اختراع برادران لومیر در ۱۸۹۱ که اولین تصاویر متحرک را در ۲۸ دسامبر ۱۸۹۵ در جهان پخش کرد، به فاصله چند سال وارد ایران می‌شود و تصاویر متحرکی که مظفرالدین‌شاه را به شعف می‌آورد اکنون در جعبه‌های قابل حملی در خیابان‌های شهر، چشم رعیت را نوازش می‌داد.

ورود این فناوری به ایران سرآغاز احداث سینماها در کشور شد به نوعی که اولین سینمای ایران به نام سینما سولی توسط مبلغان کلیسای کاتولیک در سال ۱۲۷۹ هجری شمسی در تبریز راه‌اندازی شد. البته این سینما شش سال بعد به دلیل فقدان پخش محتوای به‌روز تعطیل شد.

در تهران اما با سرمایه‌گذاری ابراهیم‌خان صحاف‌باشی، اولین محفل پخش فیلم در سال ۱۲۸۳ هجری شمسی و در خیابان چراغ گاز افتتاح شد و سه سال بعد نخستین سالن سینما توسط مهدی‌خان روسی در خیابان فردوسی آغاز به کار کرد. این سینماها عمدتاً اقدام به پخش فیلم‌های کوتاه و کمدی غربی می‌کردند. با توجه به اینکه امروز این ساختمان‌ها در تهران از بین رفته‌اند، نکته جالب توجه آن است که اکتشاف نفت در ایران در سال ۱۲۸۷ هجری شمسی منجر به سرمایه‌گذاری شرکت نفت بختیاری در مسجدسلیمان و ساخت دو سینما برای کارگران این شرکت شد. سینما شهرفرنگ (دیانا) مسجدسلیمان قدیمی‌ترین سینمای فعال کشور است که بیش از ۱۳۰ سال پیش احداث شده است. و آن‌طور که علیرضا اوسیوند می‌گوید: «سینما، رهاورد نفت در مسجدسلیمان بود.»

سینماتوگراف اما ناطق نبود و عموماً با نقالی فردی همراه بود تا راز از چهره‌ی تصاویر متحرک برای مخاطبان بگشاید. اختراع برادران لومیر که از سوی شرکت آمریکایی ادیسون تولید و عرضه می‌شد، در سراسر جهان به شدت با استقبال مردم مواجه شد. این اشتیاق به شکلی بود که در دهه ۱۹۳۰ میلادی، بیش از ۶۵ درصد از جمعیت ایالات متحده آمریکا به طور هفتگی به سینما می‌رفتند! این پیروزی مرهون افزوده شدن تصویربرداری رنگی و صوت به دستگاه‌های فیلمبرداری بود. «بربادرفته» و «جادوگر شهر اُز» اولین فیلم‌های بلندی هستند که از فناوری تصویربرداری رنگی استفاده کرده‌اند (۱۹۳۹).

جعبه جادو

استقبال مردم از این صنعت منجر به پیشرفت فناوری و اختراع سیستم تلویزیون در جهان شد به گونه‌ای که در دهه ۱۹۵۰، تلویزیون به یک صنعت فراگیر تبدیل شده بود. تلویزیون ایران با اعطای امتیاز انحصاری پنج‌ساله به حبیب‌الله ثابت به صورت یک شرکت خصوصی افتتاح شد و درست رأس ساعت پنج بعدازظهر روز جمعه یازدهم مهرماه ۱۳۳۷ (۱۹۵۷)، اولین برنامه تلویزیونی در ایران پخش شد و از فردای آن روز، هر روز ساعت شش بعدازظهر با برنامه‌های کودکان آغاز و با پخش فیلم سینمایی و تدریس زبان، اخبار و مباحث روانشناسی تا ساعت ۱۰ شب ادامه پیدا می‌کرد. سال بعد دومین ایستگاه تلویزیون در آبادان راه‌اندازی شد. با همه‌گیر شدن این فناوری در ایران، در سال ۱۳۴۴ یک کانال برای آموزش همگانی تاسیس شد تا آموزه‌های عمومی منجر به افزایش آگاهی عامه مردم شود. این رسانه در سال ۱۳۴۷ ملی شد و در سال ۱۳۵۰ با ادغام رادیو، سازمان رادیو تلویزیون ایران را به وجود آورد.

اشتیاق به تماشای برنامه‌های مورد علاقه و افزایش قابلیت انتخاب مخاطبان، به اختراع اولین دستگاه VCR در سال ۱۹۶۸ میلادی در انگلستان انجامید و در دهه ۱۹۷۰ سیستم VHS خانگی در اختیار عموم قرار گرفت. اعطای حق انتخاب به مشتری و قابلیت پخش درخواستی، پیشتر در سال ۱۹۲۹ با فرمانروایی شرکت موسیقی پیتسبرگ قدرت خود را در رقابت به رخ کشیده بود. پیتسبرگ اولین جوک‌باکس‌ها را به مردم معرفی کرد. جعبه‌هایی که از سکه‌ها تغذیه می‌کردند و به وسیله خطوط تلفن به یک استودیو متصل بودند. مشتری با ارتباط تلفنی موسیقی درخواستی خود را از اپراتور تقاضا می‌کرد و اثر درخواستی بر بستر شبکه تلفن برای او پخش می‌شد. این شرکت شبکه‌ی عظیمی از مشترکان را شکل داده بود که با وجود تغییر فناوری، تا سال ۱۹۹۷ در این عرصه پیشتازی می‌کرد. خدمات موسیقی درخواستی پیتسبرگ با آتش‌سوزی در مقر استودیو و از بین رفتن آرشیو بیش از ۲۰۰ هزار موسیقی، به کار خود پایان داد.

در ایران نیز دستگاه پخش ویدئو کاست تقریباً همگام با جهان به کار گرفته شد. هرچند همزمان با تحولات اجتماعی در کشور، قانون ممنوعیت استفاده از آن در سال ۱۳۶۲ ابلاغ شد. قانونی که بیش از ۹ سال پایدار نماند و در سال ۱۳۷۱ استفاده از انواع دستگاه پخش ویدئو رفع جرم شد و دوران طلایی صنعت نمایش خانگی کشور را رقم زد. عصری که از اواخر دهه ۱۳۷۰ آغاز و تا اواسط دهه ۱۳۸۰ به طول انجامید. مجوز پخش آثار ویدئویی از سال ۱۳۷۲ به صورت انحصاری به موسسه رسانه‌های تصویری وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اعطا شد ولی با بازنگری در قوانین از سال ۱۳۷۹ بخش خصوصی نیز امکان مشارکت در این بخش را به دست آورد. در این دوران ویدئوکلوب‌ها در تمام کوچه‌ها و خیابان‌های شهر دیده می‌شدند. البته با ممنوعیتی که وزارت ارشاد بر توزیع برخی آثار وضع کرده بود، همزمان شغل‌‌های زیرزمینی توزیع آثار ویدئویی نیز به وجود آمد.

۳۶ هزار کیلومتر دور از زمین

«سال ۱۳۶۷ بود؛ یک روز در خیابان جمهوری تهران در یک ساختمان بلندی که مربوط به مجله‌ی «العالم» بود جلسه داشتم. یکی از کارمندان آنجا من را به کنار پنجره برد، ده دوازده ساختمان را دیدم که دیش داشتند. آنجا برای اولین بار چشمم به دیش ماهواره در ایران روشن شد! [….] ماهواره دیگر آمده بود. این خصوصیت تکنولوژی نوین است که بی‌اجازه و باسرعت وارد می‌شود. مقاومت اولیه به جای برنامه‌ریزی استفاده‌ی صحیح از آن هم خصوصیت ما و خیلی از کشورهاست.»

این بخشی از خاطرات محمدعلی ابطحی، معاون پارلمانی محمد خاتمی، است که در خصوص ورود ماهواره‌ها به ایران مطرح کرده است. اگرچه ابطحی در این گفت‌وگو اشاره به وجود گزارش‌هایی می‌کند که ورود ماهواره در ایران را به نیمه دوم ۱۳۶۰ ارجاع می‌دهد، اما به گفته او، در جلسات شورای مدیران سازمان صداوسیما، این موضوع همواره از جانب مدیران فنی انکار می‌شد.

با این وصف، اولین اقدام ثبت شده‌ی رسمی کشور در رابطه با با ماهواره‌ها به مصوبه بهمن ۱۳۷۳ مجلس شورای اسلامی بازمی‌گردد که ورود، توزیع و استفاده از آن را جز در مواردی که قانون مجاز بداند، ممنوع کرده است. با وجود جاری بودن این قانون، ۲۰ سال بعد (۱۳۹۳) و بر اساس پژوهش‌های دانشگاهی انجام‌شده، نفوذ ماهواره‌ها بین خانوارها در تهران به ۷۱ درصد و در سطح کشور به بیش از ۵۰ درصد رسیده بود. آماری که با ورود سایر فناوری‌ها به کشور و فعال‌تر شدن بخش خصوصی در تولید محتوا، در سال‌های بعد روند کاهشی پیدا کرده است.

معجزه اینترنت

روزگاری بود که تماشای فیلم و ویدئو همچون آتشی افراد را گرد خود می‌آورد و خانواده‌ها برای دیدن فیلم یا قسمتی از یک برنامه تلویزیونی، دور هم جمع می‌شدند. این اتفاق منجر به پدید آمدن ویدئوکلوبی (!) به نام نت‎فلیکس در آمریکا شد که آثار تولیدی سینمای هالیوود را به وسیله پست در اختیار مشترکان خود قرار می‌داد. نت‌فلیکس در ابتدای سال ۲۰۰۰ ابتکار جالبی را رقم زد و شیوه درآمدزایی از اجاره عناوین را به پرداخت حق اشتراک ماهانه برای استفاده از تعداد نامحدودی فیلم در ماه تغییر داد. در این روش، مشترکان این شرکت با پرداخت حق اشتراک، اجازه استفاده از تمامی آثار مجموعه را داشتند. پیشگامی این شرکت در محدودیت‌های ناشی از فناوری و بلندپروازی بنیان‌گذاران آن، به راه‌اندازی خدمات استریم ویدئو در سال ۲۰۰۷ انجامید. از اواسط دهه ۱۹۹۰ میلادی شرکت‌های بزرگ فناوری نظیر مایکروسافت، اپل و سیسکو با سرمایه‌گذاری در زیرساخت فنی، قابلیت‌های خوبی برای پخش ویدئو بر بستر اینترنت فراهم آورده بودند.

توسعه شبکه‌های دسترسی در ایران نیز از سال ۱۳۶۸ و با کوشش سیاوش شهشهانی و محمدجواد لاریجانی- رئیس وقت مرکز تحقیقات فیزیک نظری- آغاز و راه‌اندازی پروتکل اینترنت در سال ۱۳۷۲ با ظرفیت ۹.۸ کیلوبیت در ثانیه عملیاتی شد و با رشد فزاینده‌ای تا به امروز به ضریب نفوذ بیش از ۷۵ درصد اینترنت در بین خانوارهای ایرانی رسیده است. اگرچه سرویس‌ پخش آنلاین ویدئو در ایران طی سال‌های پایانی دهه ۱۳۸۰ در کشور وجود داشت، راه‌اندازی نخستین خدمت نمایش خانگی آنلاین کشور در بهمن‌ماه ۱۳۹۳ تحقق یافت. کسب‌وکارهایی که در کش‌وقوس ورود ماهواره‌ها به ایران جایگاه خود را حفظ کرده بودند، هرگز گمان نمی‌کردند که تغییرات ناشی از فناوری، چه سرانجام دشواری برایشان رقم خواهد زد.

نسل بعدی فناوری پخش صوت‌وتصویر یا خدمات استریمینگ از سال‌های پایانی دهه ۱۳۸۰ در کشور مطرح شد. در زمستان ۱۳۹۳ صداوسیما طی فراخوانی از علاقه‌مندان برای دریافت پروانه‌ تلویزیون‌های اینترنتی دعوت کرد. ۱۳ شرکت برای حضور در این عرصه داوطلب شدند و آن‌گونه که مهدی اخوان‌بهابادی، قائم‌مقام وقت سازمان صداوسیما، در مهرماه ۱۳۹۴ گفته است، دارندگان این پروانه به عنوان نماینده صداوسیما در ارائه خدمات IPTV انتخاب شدند و در نهایت فراخوان به صدور مجوز برای پنج اپراتور تلویزیون اینترنتی آیو (فناپ)، لنز (ایرانسل)، فام (کنسرسیون اعتماد مبین)، تیوا (تراشه سبز) و آی‌سیما (توسعه بهنگام غدیر) منجر شد. همزمان اما تعدادی از شرکت‌ها به دلیل آنچه تعهد سنگین مالی در قرارداد‌های IPTV صداوسیما ذکر شد، اقدام به توسعه کسب‌وکار خود در زیرشاخه وزارت ارشاد کردند تا بدون دسترسی به پخش زنده و بدون استفاده از آرشیو صداوسیما، با میزبانی آثار نمایش خانگی، رقیب سرسختی برای سازمان صداوسیما باشند.

با وجود چالش‌های فراوانِ رگولاتوری و فنی در این حوزه، در حال حاضر قریب به ۲۰۰ مجوز راه‌اندازی سامانه صوت‌وتصویر از سوی سازمان صوت و تصویر فراگیر صداوسیما صادر شده است که اسامی‌ به نام این حوزه توانسته‌اند با جذب مخاطبان خود، روند نسبتاً موفقی در ارائه خدمات داشته باشند. این در حالی است که برخوردهای چندگانه در ممیزی محتوا بین سامانه‌های نمایش خانگی و تلویزیون‌های اینترنتی منجر به تعلیق فعالیت فام و آی‌سیما و باقی ماندن «جنازه در حال احتضار سه تلویزیون اینترنتی» دیگر در کشور شده است. (کیوان جامه‎‌بزرگ، «بگو آیا مرا امید رستگاری نیست؟»، مجله پیوست، شماره ۹۹).